„W literackim zakątku...” cz. 5
Szanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy i Wszyscy, którzy śledzicie strony Przygranicznego Centrum Kultury i Rekreacji w Dołhobyczowie, w tej części „literackiego zakątka” prezentujemy Wam utwór Tadeusza Różewicza pt. „Ocalony”.
Tadeusz Różewicz to jeden z przedstawicieli Pokolenia Kolumbów. Młody twórca, dorastający i piszący w okresie II wojny światowej zmaga się z codzienną rzeczywistością naznaczoną okupacyjnym cierpieniem. Łapanki obozy koncentracyjne, masowe rozstrzeliwania - nieustanne zagrożenie i ucieczka, człowiek sprowadzony do roli zwierzyny. Dramat szczególnie przeżywają ludzie młodzi, predysponowani do głębokiego wyrażania uczuć. A takim człowiekiem Różewicz jest na pewno.
Wojnę poznał nie tylko jako Polak żyjący pod niemiecką okupacją. Był także aktywnym członkiem ruchu oporu. Nie chciał przyglądać się wojnie biernie, co może na pierwszy rzut oka wydaje się niepoetyckie. Pamiętajmy, iż w czasie okupacji wielu polskich artystów decydowało się na walkę z bronią w ręku. Różewicz aktywnie uczestniczył w życiu Polskiego Podziemia jako członek Armii Krajowej. Już wtedy, w czasie niemieckiej okupacji, zachwycał swoją poezją kolegów z oddziału, którzy mogli podziwiać stworzony przez Różewicza w konspiracji tomik "Echa leśne". Złożyły się na niego utwory patriotyczne w oryginalnej formie, były bowiem przesiąknięte humorem i satyrą.
Wiersz "Ocalony" powstał po wojnie. Opublikowany został w 1947 roku w tomiku „Niepokój”, jako efekt smutnych rozważań o przewartościowaniu podstawowych pojęć kierujących światem. Jako podsumowanie tego, że wojna zamieniła człowieka w zwierzę i pozbawiła go godności. Lata powojenne były dla literatury okresem rozliczenia się z okropieństwami wojny. „Ocalonego” wydano osiem miesięcy po „Medalionach” Zofii Nałkowskiej i w tym samym roku co „Pożegnanie z Marią”, pierwszy zbiór opowiadań obozowych Tadeusza Borowskiego. Wiersz Różewicza wpisuje się zatem w historyczną tematykę okresu 1945-1948. Pod względem literackim „Ocalony” nie przypomina klasycznych dla okresu wojennego utworów patriotycznych. Warto przypomnieć sobie „Elegię o chłopcu polskim” Baczyńskiego, która nie tylko jest niezwykle obfita pod względem środków stylistycznych, ale także nawiązuje do antyku pod względem gatunkowym. „Ocalony” natomiast wydaje się być wierszem pozbawionym charakterystycznych cech poezji takich jak literackość czy użycie wyszukanych środków stylistycznych. Choć Różewicz postawił na liczne prozaizmy, w utworze wciąż znaleźć można kilka środków poetyckich. Oto niektóre z nich: epitet: „Furgony porąbanych ludzi” - buduje realistyczny obraz wojny, mający na celu wywołanie szoku; paralelizmy składniowe: (np. „To są nazwy puste i jednoznaczne / Człowiek i zwierzę / Miłość i nienawiść”) – podkreślają niszczycielską siłę wojny, wskazują na wyzucie z emocji podmiotu lirycznego; porównanie: („Człowieka tak się zabija jak zwierzę”) – szokuje czytelnika, uwydatnia „przemysłowy” aspekt II wojny światowej, w której ludzie byli eksterminowani niczym zwierzęta hodowlane; wyliczenia (np. „To są nazwy puste i jednoznaczne: / człowiek i zwierzę / miłość i nienawiść / wróg i przyjaciel / ciemność i światło.”) – podkreślają niszczycielską siłę wojny, która degraduje wszelkie wartości. Należy także dodać, że „Ocalony” pomimo bycia typowym przedstawicielem wiersza białego (pozbawionego rymów i sylabizacji) rozpoczyna się i kończy tą samą strofą, stanowiącą puentę utworu: „Mam dwadzieścia cztery lata / ocalałem / prowadzony na rzeź.”. Poeta w ten sposób nie tylko podkreśla tożsamość podmiotu lirycznego (który można utożsamiać z autorem), ale także wskazuje na traumę powojenną, która ukształtowała światopogląd poety.
Dehumanizacja stała się obiektem obserwacji autora, który pisze, iż widział stosy pomordowanych i prowadzonych na rzeź. On sam ocalał z wojennej pożogi. Ale czy życie w świecie wywróconych wartości ma jeszcze jakikolwiek sens? Z tym pytaniem mierzyło się wielu polskich twórców, nie znajdując jednoznacznej odpowiedzi. Różewicz, czego dowodem jest "Ocalony", mimo zwątpienia w podstawowe wartości, nie poddał się.
